Czajniczki yixing cz. I: Wstęp i historia

Czajniczki yixing* to chińskie ceramiczne czajniczki do parzenia herbaty wykonywane z różnych typów gliny z okolic miasta Yixing**, zbiorczo określanych jako zisha (紫砂 zǐshā – dosłownie „purpurowy piasek”). Są to czajniczki niepokryte szkliwem (ani wewnątrz, ani na zewnątrz), przez co herbata ma bezpośredni kontakt z gliną. Uważa się, że glina zisha pozytywnie wpływa na smak niektórych herbat parzonych w czajniczkach z niej wykonanych. Czajniczki yixing mogą mieć różne kolory, w zależności od temperatury wypału, a przede wszystkim od typu gliny.

 

 

Ponieważ są to gliny porowate, olejki eteryczne herbaty wnikają do porów w wypalonej glinie, umożliwiając „hodowanie” czajniczka, czyli pokrywanie się elegancką patyną i częściowe zachowywanie oraz oddawanie aromatu herbaty. Jeden czajniczek yixing jest zazwyczaj stosowany do jednego typu herbaty lub do typów herbat zbliżonych do siebie. 

Tradycyjne czajniczki yixing nie są wykonywane na kole garncarskim, lecz ręcznie „budowane” z elementów jak plastry i wałeczki gliny, następnie formowane do pożądanego kształtu przy użyciu narzędzi. Elementy są łączone w całość i finalnie wykańczane. Obecnie dominują czajniczki yixing wykonywane metodą połowicznie ręcznej produkcji, z wykorzystaniem form dla łatwiejszego kształtowania elementów, a przede wszystkim tańsze czajniczki wykonywane z odlewów, które nie zachowują właściwości tradycyjnie przetwarzanej gliny zisha. 

Czajniczki yixing zazwyczaj wykorzystywane są do parzenia herbaty w stylu gongfu cha, a ich pojemność to najczęściej od 70 do 250 mililitrów, chociaż oczywiście zdarzają się mniejsze i większe. 

* nazwę yixing (małą literą) stosuję jako potoczną nazwę typu czajniczka. Użycie Yixing (dużą literą) oznacza miejsce pochodzenia, czyli miasto Yixing. 
** dokładnym miejscem pochodzenia czajniczków yixing jest miasteczko Dingshuzhen, obecnie już wchłonięte przez miasto Yixing.
 

Początki (do dynastii Ming)

Można powiedzieć, że historia czajniczków yixing zaczęła się 350 milionów lat temu, bo tyle lat mają skały, z których powstaje glina zisha, która jest najważniejsza w całej tej historii. 

Czajniczek, jako narzędzie przeznaczone do przygotowania herbaty, powstał oczywiście w ścisłym powiązaniu z rozwojem herbaty liściastej. Liściaste herbaty, chociaż lokalnie powstawały już wcześniej, do „głównego nurtu” zaczęły przedostawać się dopiero w XIII wieku. W XIV wieku, wraz z cesarskim zakazem produkcji herbaty prasowanej przeznaczonej do sproszkowania (1391), stały się dominujące, a w pełni rozwinęły się dopiero w XV wieku. Chociaż ceramika w okolicy dzisiejszego miasta Yixing powstawała wcześniej, to szacuje się, że produkcja czajniczków na dużą skalę mogła zacząć się na przełomie XV i XVI wieku. Najstarszy w pełni zachowany czajniczek yixing jest datowany na rok 1533, ale wykopaliska ujawniły fragmenty ceramiki pochodzące z czasów północnej dynastii Song, które mogły być częściami pierwszych dzbanków lub innych prostych naczyń do parzenia herbaty.   W tamtych czasach nie funkcjonowała jeszcze współczesna nazwa Yixing – miasto nazywało się Yangxian i znane było raczej z produkcji bardzo dużych pojemników na wodę, zapewne w dużej mierze przypominających koreańskie onggi, także pod względem techniki wykonania.

          
Najstarszy w pełni zachowany czajniczek i fragment zwoju z czasów dynastii Ming, na którym utrwalono bardzo podobny. Warto odnotować, że według badań nie był to czajniczek wykonany w pełni z czystej gliny z Yixing.

„Ojcem czajniczków yixing” jest czasem nazywany Gong Chun, służący u urzędnika z Nankinu, który nauczył się tworzyć czajniczki podczas wizyt w buddyjskiej świątyni w Yixing i był jednym z pierwszych cenionych twórców czajniczków. Żył on na początku XVI wieku, a prosta, chropowata forma jego czajniczka nadal jest wytwarzana i popularna. Nie jest pewne, w jakim stopniu Gong Chun jest postacią historyczną, a w jakim legendarną.

 

czajniczek w stylu „Gong Chun”

W czasach dynastii Ming zdecydowanie rządziły czajniczki większe i bardziej zdobione. To właśnie wtedy Europejczycy pierwszy raz mieli styczność z herbatą i przywieźli do Europy zwyczaj parzenia małej ilości liści w dużej ilości wody. Chińscy literaci zaczęli jednak preferować rustykalną prostotę nieszkliwionych czajniczków yixing, a w połaczeniu z właściwościami polepszającymi smak parzonej w nich herbaty, popularność czajniczków yixing zaczęła błyskawicznie rosnąć w kręgach entuzjastów herbaty. Za panowania dynastii Ming wykształciły się już wszystkie podstawowe style czajniczków yixing: czajniczki okrągłe, geometryczne, żebrowane i naturalistyczne.

W XVII wieku wraz z dostawami herbaty czajniczki yixing trafiły do Europy i stały się istotną inspiracją dla europejskich czajniczków produkowanych do dziś. Mimo prób, europejskim ceramikom nie udało się wprost ich skopiować, przede wszystkim ze względu na brak odpowiedniej gliny. 

Na przełomie panowania dynastii Ming i Qing czajniczki z Yixing zdobywały już uznanie wśród elit i arystokracji. Czajniczki były w tym czasie często bogato dekorowane, na przykład malowane lub zdobione złotymi czy jadeitowymi elementami. W tych latach dopiero kreował się obraz czajniczków yixing jako idealnych naczyń do herbaty. Wielu koneserów herbaty publikujących w tych czasach stawiało na pierwszym miejscu czajniczki ze złota i srebra, ale renoma czajniczków z Yixing stale rosła.  
 
Dopiero w drugiej połowie rządów Qing, w latach 1796 - 1850 (panowanie cesarzy Jiaqinga i Daoguanga), bogate i różnorodne zdobienia ustępują miejsca eleganckiej prostocie, za którą do dziś cenione są czajniczki z Yixing. Zaczynają dominować geometryczne kształty, a zdobienia to głównie kaligrafia ryta dłutkiem na korpusie. To wpływ literatów oraz ich preferencji dla tego typu czajniczków. 

Czasy Republiki Chińśkiej (1911-1938) były dla czajniczków yixing kontynuacją trendów z końcowych lat dynastii Qing, ale był to także okres, gdzie rozkwitł eksport do Japonii, Stanów Zjednoczonych, Europy, a także krajów Azji Południowo-Wschodniej, wśród których wyróżnia się Tajlandia, gdzie popularne były czajniczki yixing polerowane na połysk. W samych Chinach czajniczki produkowane w Yixing zdobyły już taką renomę i popularność, że specjalistyczne sklepy z nimi otwierały się w dużych miastach jak Szanghaj czy Hangzhou. 

Rozwój czajniczków yixing był stały i dosyć szybki, ale został zakończony przez japońską inwazję. Z 10 „smoczych pieców” do wypału ceramiki w Dingshuzhen 7 zostało przekształconych w bunkry i zniszczonych. Większość artystów opuściła miasto lub straciła życie. Po zakończeniu wojny pozostało tylko około 20 aktywnych mistrzów czajniczków yixing. 

W roku 1952 grupa kilku słynnych artystów zrzeszyła się w spółdzielnię Tangdu (汤渡), zakładając wspólną pracownię w roku 1954. Byli to cenieni artyści, którzy zaczęli pracę już w okresie Republiki Chińskiej. Spółdzielnia zostaje wkrótce przekształcona w państwową fabrykę ceramiki z gliny purpurowej (宜兴紫砂厂), bardziej znaną później jako Fabryka Numer 1. Założycielami byli: Wang Baogen, Pei Shimin, Zhu Kexin, Wang Yinchun, Wu Yungen, Gu Jingzhou, Shen Xiaolu, Wu Chuneng, Chen Fuyuan i Tang Fengzhi.

Gu Jingzhou – największy mistrz czajniczków yixing
 

W fabryce natychmiast znalazło zatrudnienie także 59 innych rzemieślników. W roku 1956 wznowiono eksport – jako ciekawostkę warto zaznaczyć, że średniej jakości czajniczek kosztował wtedy w przeliczeniu na dolary amerykańskie między $0,50 a $1,20. W roku 1958 rozpoczął „Wielki Skok Naprzód” i w fabryce znalazło zatrudnienie znacznie więcej osób. W szczytowym okresie działalności było to ponad 600 pracowników, ale tylko część z nich wytwarzała czajniczki do herbaty. Większość pracowników stanowili rzemieślnicy produkujący powtarzalną ceramikę przy użyciu form, natomiast cenieni artyści ręcznie tworzący czajniczki do herbaty zawsze stanowili mniejszość. Także w roku 1958 otwarto pierwszy szyb kopalni Huanglongshan, która do końca lat 90. była największym źródłem gliny dobrej jakość. Ostatni szyb tej kopalni został zamknięty w roku 1999. Oficjalne wydobywanie gliny w Huanglongshan zostało zakazane w roku 2004, a ostatecznie zakończyło się w roku 2010, kiedy cały teren został otoczony wysokim murem i objęty monitoringiem. Wielu dużych producentów czajniczków zabezpieczyło się, kupując dobrą glinę z wyprzedzeniem na kilka dekad wprzód, ale utrudniony dostęp do dobrej gliny spowodował znaczny wzrost jej ceny, co przełożyło się na ceny czajniczków. Od lat 80., czyli od czasu otwarcia chińskiej gospodarki, zainteresowanie czajniczkami yixing poza Chinami ponownie stale wzrasta. Także w samych Chinach popyt na nie znacznie się zwiększył wraz z popularyzacją parzenia w stylu gongfu cha w latach 90.